Новости на алтайском языке

Кучурген айдын 25-чи кунинде республикан классикалык Лицейде «Албатылар наjылыгы – Россия бирлиги» деп уренчиктердин 2-чи республика кеминде фестивали откон. Школ-интернаттын командазы 8 уренчиктен турган: Конушев Д., Дугашев С., Табакаев В., Шанданов А., Кобенова А., Бизюкова Л., Толпышева А., Тыдыкова К. Фестивальдын ачылтазында коргузилген визитка-коруде, албатынын аш-курсагынын корузинде, спорт ойындарда уренчиктерис аныланып, байгалу 3-чи jерди ала согуп ийген. Jурт школдордын уречиктери ол ло камчы согоры, кажык ойнооры, алтай курешле тын болгон, jе бистин де уренчиктерис олордон сондобой тен-тай тартыжып, эпчилин, капшуунын, билгирлерин коргузип, jенуге jеткендер.

«Энени? куни» -- кунукчылду, ол ок ойдо суунчилу, сакылталу, иженчилу байрам. Уренчиктер энеге учурлалган конкурстарда турушкылайт: кем де jурук jурайт, кем де куучын, улгер чумдейт.

Актовый залда откурилген ойын-концертте баштамы класстардын ла онон до огош болчомдор турушкылаган. Улгерлер, кожондор, ойын-сценка – ончозы энеге акту кууннен сыйлалат. Быjылгы jылда уренчиктер «Алтайдын Чолмоны» газетте балдарга учурлалган «Башпарак» бyкке иштерин аткарып, кепке базыларда суунгилеген: айса болзо, та кемнин де энези газетти кычырып, балазынын бичимелине, jуругына туштап, jедип те келерден айабас деп ижемjи окпо-jуректе коно берет…

«Башпарак» 1 лист 

«Башпарак» 2 лист

Алтын-сары jалбырактар кейде айланыжып, Алтайыста кyс-абакай узун кыштын алдында калганчы биjезин биjелейт. Улyрген айдын он тогузынчы кyнинде школыста Алтай Республиканын албатылар культуразынын тoс jеринде Алтай тилдин кyнине учурлалган «Тилим – ол ай-канадым» деп кoдyринилy урок oткoн. Айтыру-кычыртулу кyндyлy айылчылар: Алтай Республиканын, Россиянын журналисттер Биригyзинин турчызы Яйтынов Таукен Тазымаевич, ГТРК-нын радиожурналисти Торбокова Зинаида Маймановна, Алтай Республиканын Бичиичилер Биригyзинин турчызы Кедечинов Павел Садакович, Ондой аймакта Боочыдагы орто yредyлy школдо технологиянын бийик категориялу yредyчизи Айана Михайловна Кедечинова. Айылчыларды yренчиктер алтай jанла ак сyтле уткудылар. Айылчыларды уткуулду сoзиле Кармакова Вера Якшибаевна уткуп, школдын завучы Бедушева Снежана Вячеславовна конференциянын ижин баштаган. 9-чы класстын yренчиги Тyкеев Вадим «Jажына 42 jашту» -деп докладын (билим башкараачызы «Туулу Алтайдын тyyкизи» предметтин yредyчизи Текешева Н.А.) Л.В.Кокышевтин jайаандык ла jyрyмдик jолына учурлаган. 9 класстын yренчиги кыпчак сooктy Тадыров Ай-Мерген «Менин угы-тoзим» (билим башкараачызы Кармакова В.Я.) бойынын угы-тoзин шиндеп, 1ети yйеге jетире ада-oбoкoзин тоологоны jуулган yренчиктерге де, jаан да улуска солун болгон. Т.Т.Яйтынов: « Л.В.Кокышевтин jайаандыгы, jyрyми jаш yйеге солун да, jилбилy де болгоны оморкодулу керек. Атту-чуулу бичиичини? чыккан кyнин Алтай тилдин Кyни деп темдектеер joп тoрoл тилисти yренчиктер кyyнзеп yренеринде jолду, мoрлy керек. Уренчиктердин бу oткyрген урок-конференциязын кoрyп-угуп оморкодым».

З.М.Торбокова: « Уренчиктердин докладтарын угуп, кoксим де туйукталды, кoзиме jаш та келди. Мында, мындый jараш школдо, музей-кыпта jуулган айыл-jуртынан ыраакта oзyп-чыдап jаткан кара башту эрке болчомдорды энези чилеп jажыдып, ончозын кучактап, баштарын сыймап, очомдоп койор кyyним де келди. Алтай jоныстын сyyген бичиичизин эзедип, бойынын угы-тoзин, тoрooн-тoркинин билип аларга, бойын укту-тoстy деп билип, «мен–алтай » деп, кайда да барза, канайып та jyрзе, кижинин ада-oбoкoлoри байлу деп ондоп алары агару керек деп сананадым. Чочып калган чааптын кoзиндий кап-кара тозырак кoстy Арчыннын (7 класс) А.Я.Ередеевтин «Алтайым барда, мен де бар», эрке, oкoр болчомдор - Адаров Байдазыннын (2 класс) С.Сартакованын «Jалбырак», Марков Эжердин (3 класс) «Jакшы, jакшы бан»деп yлгерлерди кычырганын угуп, мындый ла уулчактар чыдап, айса болзо албатынын алдына jyретен эрлер болордон айабас деп, санаа келет. Бyгyн ле кooркийлер кемге де кереги jок, айыл-jуртынан ыраакта,бала тужы мындый jерде, эненин эркези, аданын ардагы jогынан oдoт. Албатынын «Токум алдында jорго jyрер, тон алдында эр oзoр» деп кеп сoзи де бар эмей, онын учун бу jаш корбобысты тууралап баспай, удура кoрyп, «айыл-jуртка» бодолду школ-интернадына кирип, jылу сoслo дo болзо, joмoжип jyреликтер, алтай кулун албатыбыстын jаш корбозы эмей, кooркий балдар »-деп айтканы учурлу болды. Бичиичи П.А.Кедечинов jуулгандарды Алтай тилдин кyниле, Л.В.Кокышевтин чыккан кyниле уткуп, алкышту кайын кайлап, кожондоп, yлгерлерин кычырган. Айылчылардын oкпooрип куучындаганын угуп, yренчиктер де oкпooрип турганы сезилген. Jыман Белековтын сoстoри ле кyyзине «Ол – сен» деп кожонын ончо yренчиктер ле yредyчилер кожондодылар.

Алтай аш-курсакла: быштак, курут,талкан, боорсокло адакыда айылчылар ла yренчиктер чайлап, куучындаштылар. Улyрген айдын 20-чи кyнинде школ-интернаттын 12 yренчиги алтай тилдин yредyчизи Кармакова В.Я.-га баштадып, В.К.Плакастын адыла адалган гимназияда алтай тилдин бирлик урогында турушкандар. Уренчиктерге алтай айылда болуп, jакылталар бyдyргени jараган. Анайда ок географиянын кабинединде В.К.Татина oткyрген викторина jилбилy болгонын темдектегендер. Актовый залда jык толо jуулган алтай yренчиктерди кoрyп, бистин yренчиктер кайкап арткандар. Ойын-концерт тужында школ-интернаттын yренчиктери тын oкпooрип, сценада yлгерлер куучындап, кожондогондор.

«Алтай тилдин кyни» деп байрам yренчиктерге де, yредyчилерге де мынан ары yредyзине, ижине jилбy кoдyрип, тoрoл тилиле, литературазыла оморкоп, экпиндy, эрчимдy болорына ууламjы берет.

Кандык айдын 5-чи кyнинде М.В.Чевалковтыy адыла адалган Эл библиотекада «Тирy классиканы -- алтай тилле» деген бастырароссиялык маргаан oткoн.

Маргаанда алтай кoгyстy, тилин кoнy jакшы билер yренчиктер ле анайда ок jаан улус эрчимдy турушкандар. Бистиy школ-интернадыстын адынан турушкандар: yренчиктер ортодо 6-чы класстан Еремеев Арчын, 8-чи класстан Конушев Сергей ле jаан улус ортодо алтай тил ле литературанын yредyчизи Кармакова Вера Якшибаевна.

Еремеев А.—Мустай Каримнин «Чактан чакка» деп yлгерин (кoчyреечи Э.М.Палкин), Конушев С.—А.С.Пушкиннин «Кышкы jол» деп yлгерин (кoчyреечи А.О.Адаров), В.Я.Кармакова – Ч.Т.Айтматовтын «Jакшы болзын, Гyлсары!» деп повестинин yзyгин (кoчyреечи J.Б.Каинчин) эске кычыргандар. Конушев С. эске кычырар узыла аныланып, jенyлy 2-чи jерге чыгып, дипломло, баалу сыйла кайралдаткан. Еремеев Арчын эрчимдy турушканы учун дипломло кайралдаткан, Кармакова В.Я. jаан улус ортодо 2-чи jерге чыккан.

Айдарда, тoрoл школ-интернадыс тергеебисте oткoн учурлу маргаанда республиканын школдоры ортодо кoрyмjилy jерде турат деп оморкоор аргабыс бар.

Тулаан айда «Jиит экскурсоводтордын республикан следы» кoдyринилy айалгада oткoн. Школ-интернаттан слет-маргаанда 8-чи класстын yренчигин Конушев Сергей турушкан. Ол «Этнография» ла «Экспонат своими руками» деп эки номинацияларда jедимдy турушкан (Билим башкараачызы – школ-интернатта алтай тил ле литературанын yредyчизи Кармакова В.Я.). «Байлу тагылдар» (Священные молитвенники) деп темала ол Ондой аймакта Кайрылык jурттын jанындагы Бозыр-Таш кырдагы буркан jандулардын озогы мyргyyл jерин ле Ондой аймактагы Каракол jурттын jанындагы ар-бyткендик «Уч-Энмек» этнопарктагы эмдиги oйдo jазалган мyргyyлдин тагылдарын тyнейлеер амадула доклад-jетирy эдип, 3-чи степеньдy дипломло кайралдаткан. Сергейдин ижинин анылузы – yренчиктер каникул oйинде байлу jерлерле экскурсияларга jyрyп, албатызынын чyм-jандарыла таныжып, шинжy-бедреништy иш oткyргенинде деп жюринин турчылары темдектеген.

Экинчи номинацияны кoргoжин, мында кандый солун иштер jок деер, кийистен, агаштан, таштан эдилген jyзyн-jyyр эдимдер, республикабыстын бастыра аймактарынан келген yренчиктер бyдyрген эдим-jазалдарын корулап тын ла тартышты. Ол тоодо бистин Сергей бойынын чазын-картоннон кеелеп эткен алты толукту чакылу чадыр айылын кызу маргаанда jедимдy кoргyзип корулаганы, дипломло кайралдатканы биске тын сyyнчи, jедим болды.               Тулаан айда «Jиит экскурсоводтордын республикан следы» кoдyринилy айалгада oткoн. Школ-интернаттан слет-маргаанда 8-чи класстын yренчигин Конушев Сергей турушкан. Ол «Этнография» ла «Экспонат своими руками» деп эки номинацияларда jедимдy турушкан (Билим башкараачызы – школ-интернатта алтай тил ле литературанын yредyчизи Кармакова В.Я.). «Байлу тагылдар» (Священные молитвенники) деп темала ол Ондой аймакта Кайрылык jурттын jанындагы Бозыр-Таш кырдагы буркан jандулардын озогы мyргyyл jерин ле Ондой аймактагы Каракол jурттын jанындагы ар-бyткендик «Уч-Энмек» этнопарктагы эмдиги oйдo jазалган мyргyyлдин тагылдарын тyнейлеер амадула доклад-jетирy эдип, 3-чи степеньдy дипломло кайралдаткан. Сергейдин ижинин анылузы – yренчиктер каникул oйинде байлу jерлерле экскурсияларга jyрyп, албатызынын чyм-jандарыла таныжып, шинжy-бедреништy иш oткyргенинде деп жюринин турчылары темдектеген.

Экинчи номинацияны кoргoжин, мында кандый солун иштер jок деер, кийистен, агаштан, таштан эдилген jyзyн-jyyр эдимдер, республикабыстын бастыра аймактарынан келген yренчиктер бyдyрген эдим-jазалдарын корулап тын ла тартышты. Ол тоодо бистин Сергей бойынын чазын-картоннон кеелеп эткен алты толукту чакылу чадыр айылын кызу маргаанда jедимдy кoргyзип корулаганы, дипломло кайралдатканы биске тын сyyнчи, jедим болды.

Кyчyрген айдын 25-чи кyнинде Г.К.Жуковтын адыла адалган школ-интернатта Эненин телекейлик  кyнине учурлалган кoдyринилy байрам oтти. Байрамга белетениш озолондыра темдектелгени аайынча  эне керегинде чyмдемелдер, jуруктар, эдимдер эдериле башталган. уренчиктердин oмoлигинин ижин башкараачы Телбекова Наталья Сергееевнанын иштеер кыбында иш тын ла кайнады.  Кажы ла бала ижин албаданып бyдyрген: кем билер, айса болзо, энеге бичиген, jураган иш тын jарап, балазына карузып, jедип те келер энелер  табылар… Ак jарыктан ырап та калган энелерге учурлап балдары  чyмдеп бичигенин кычырып, кoрoри --   кoгyске табарар сысту, jайнулу, баланын сыгыды.

Школ-интернатта «Алтай Республиканын албатыларынын кеендигинин Тoс jери» деп адалган кыпта yренчиктердин технологиянын урокторында  бyдyрген иштеринин кoрy-выставказы тургузылган. Узак jылдардын туркунына бу школдо технологияны? урокторын oткyрген ченемели байлык yредyчилер: Скороходова Татьяна Николаевна, Медведева Оксана Геннадьевна, Перминов Игорь Арсеньевич  yренчиктерге jyрyмге керектy , тузалу темигy, таскамал  берип  иштегени  мoрлy, оморкодулу айалга. уренчиктердин бyдyрген иштеринде  бийик чындыйлу да эдилген иштер болды.    Кычыртулу айылчыларла  туштажу oтти. Туштажуда «Эне» деп Фондтын специалисти Ильина Алтынай Андреевна yренчиктерге тузалу jетирyлер эдип, сурактарына каруулар jандырган.  М.В.Чевалковтын  адыла адалган Национал библиотекада  тап-эриктер jанынан jетиру эдер Тoс jердин jааны Кинова К.С. Эненин кyниле jуулгандарды уткып, yренчиктерге келер oйгo кyyнземелдерин айтты. Чендекова Галина Александровна бу школды 1975 jылда божодып, jyрyмге ууламjы берген yредyчилерин, таскадаачыларын эске алып, эки бийик yредyнин дипломдорын алып, мoрлy иштеп, jаан билелy, нoкoрлoрлy  болгонында школго быйанду болгонын кyyнзеп айтты. 

Байрамнын экинчи бoлyги актовый залда концерт-ойынла башталган. Школдын директоры В.Г.Затеев уткуулду сoзиле jуулгандарга баштанып, ойын-jыргалды ачкан. Э? кичинек болчомдордын, детсадтын oмoлигинин сyрлy ойыныны?  кееркемjилyзи сyреен болды. Кижинин ичи-буурын ачыдып, кoксин  туйуктап, кoзинин jажын агызар сысту бу ойын-jыргал санаага артар jаан сурак темдектий: ненин учун jyректин алдына алып , ак-jарык кoргyскен jаш корбобыс jаштан ала энелерине кереги jоктый мында oзoт? 9-чы класстын кызычагы энезине бичиген баштану-самаразын  кoзинин jажы агып кычырарда, залда отурган jаан да улус эрик jокто ыйлашкан.   Карыкты  сyyнчи солуп, сценага омок эне-эчки – 7-чи классты? yренчиги Конушева Зоя омок jети уулактарын – 2-3-чи класстын yренчиктерин ээчиткенче биjелеп чыгат. Кyyни? yредyчизи  Тиунов Ю.Н. кадет уулчактарыла энелерге учурлу кожонын кожоодоордо, Дугашев Сережа ла Конушев Сережа (8 кл) Борис Каятовты? «Энени? колы» деп кожонын кожондогылаган.  уренчиктердин кожондорында, yлгерлеринде эненин эркези, кару кoстoри, jылу колдоры, учы-куйузы jок сакылта, ижемjи…

Кyчyрген айдын 26-чы кyнинде Республикан классикалык лицейде oткyрилген албатылар культуразынын  «Албатылар наjылыгы – Россия бирлиги» деп фестивальда  школ-интернаттын  yренчиктери  директордын таскамал иш аайынча ордынчызы Старикова И.В. ла Телбекова Н.С-тын башкарганыла  туружып, тoзoмoл комитеттин  дипломдорыла кайралдаткан. 8-чи класстын кызычактары: Чевалкова Jылдыс, Толпышева Люба, Шерстобитова Лена «Jинjилердин шынырты» деп алтай биjе биjелееерде, Кобенова Алтынсай «Аарчылу сарjу» деп  тамзык-курсакты кoргyзип, оны алтай албаты качаннан бери, канайда  белетеп  баштаганын jартап куучындаган. Шерстобитова Лена, Конушев Сережа, Ватанин Илья, Кудачинов Августин, Щелкунов Виталий ок-jаала адар , камчы согор, кажык ойнооры, кyреш, орус албатынын ойын- маргаандарында турушкандар.

Уренчиктер фестивальда Алтай  республикада jуртаган албатылардын культуразыла таныжып,  oткyрилген мастер-класстарда эрчимдy туружып, тузалу билгирлер алып, jаны наjылар тапкандар. Текшилей кoргoжин, школ-интернаттын yренчиктерине  республикан кеминде oткyрилген мероприятиелерде туружары сyреен jарайт.

Jаны jыл jууктаган сайын yренчиктердин сандырашту oйи башталат. Елкада кийер кеп-кийимдер jазап, уйуктаар кыптарды jаныjылдык jарандырып, кoрyде туружары, сакылталу jаныjылдык сыйларды  алары ла каникул oйинде jилбилy амыраары.  Уредyде озочылдар  6 yренчик таскадаачы Александрова А.А.-нын башкарганыла тургуза oйдo  Москва калада уредyликтин министерствозынын елказына туружып атанганы школго бийик оморкоду. Jанар айдын 26-чы кyнинде 7»б» класстын yренчиги Сумачаков Спартак Москва jаар Президенттин елказына  Алтай Республиканын yренчиктеринин  делегациязыла атанарга тургуза oйдo белетенет. Директордын таскамал иш аайынча ордынчызы Старикова И.В. « Jакшы yредyлy, школдо oткyрилип турган иште озочылдар каникул oйинде Чамал аймак jаар аквапаркка барары темдектелет, Г-АГУ-нын волонтерлоры yречиктерле jyзyн-jyyр соот-ойындар,  викториналар, экскурсиялар oткyрери ле oскo дo  иштер темдектелген».

Cолундарды 11 класстын yренчиги Беляшева Сымда алтай тилдин yредyчизи В.Я.Кармакованын башкарганыла белетеген.